ભગવાનના મૃત્યુ વિશે જ્યારે પણ ચર્ચા થાય છે, તો ખરેખર તેનો અર્થ મૃત્યુ નથી હોતું. ભગવાન ન તો ક્યારેય દેખાય છે અને ન તો ક્યારેય મરે છે. જ્યારે ધર્મ અદૃશ્ય થાય છે, ત્યારે તેની રક્ષા કરવા માટે પૃથ્વી પર અવતાર લે છે. આજ ક્રમમાં એવું કહેવામાં આવે છે કે જ્યારે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના મૃત્યુ પછી તેમના અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યા હતા, ત્યારે તેમના શરીરનો એક ભાગ બળી શક્યો ન હતો. શું ભગવાનના શરીરનો અંતિમ સંસ્કાર થયો? તેમનો કયો અંગ બળી શક્યો નહિ અને કેમ?
ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની લીલા તેમના બાળપણથી જ ખૂબ જ રસપ્રદ રહી છે. દરેક વ્યક્તિ તેમના વિશે જાણવા માટે ઉત્સુક રહે છે. તેમની મનમોહક છબી, તેમના દ્વારા કરવામાં આવેલ લીલાઓ. તેમના પ્રત્યે બધાનો પ્રેમ અતુલ્ય છે. ભગવદ ગીતા અનુસાર ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની ઇચ્છા વિના એક પાંદડું પણ નથી હલતું, એટલે કે સંસારમાં જે કંઈ પણ થાય છે તે તેમની ઇચ્છાથી જ થાય છે.
તેમની ઇચ્છા વગર કંઈ પણ શક્ય નથી. તે જ પરમપિતા પરમાત્મા છે. મહાભારતનું યુદ્ધ પણ તેમની ઇચ્છાથી જ થયું, જેના દ્વારા તેમણે ધર્મનું મહત્વ જણાવ્યું હતું. અને તેમણે પોતે પણ ધર્મનો પક્ષ લીધો હતો. કેમ કે કૌરવો અધર્મ તરફ પક્ષપાતી હતા. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે દુર્યોધનને ઘણો સમજાવાનો પ્રયાસ કર્યો પણ દુર્યોધન તેની જીદ પર જ અડગ રહ્યો હતો.
ત્યારે મહાભારત યુદ્ધ સિવાય બીજો કોઈ વિકલ્પ રહ્યો નહોતો. મહાભારત યુદ્ધ દરમિયાન જ્યારે દુર્યોધનનો અંત થયો ત્યારે તેની માતા શોકગ્રસ્ત થઈ ગઈ. મહાભારતના યુદ્ધ મેદાનમાં જ્યારે તે પુત્રોના મૃત્યુ પર શોક વ્યકત કરવા પહોંચી, ત્યારે તેને શ્રી કૃષ્ણને શ્રાપ આપ્યો કે બરાબર 36 વર્ષ પછી તેમની મૃત્યુ થઇ જશે, કારણ કે તેમને એક ખોટી માન્યતા હતી કે તેમના પુત્રોની મૃત્યુ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના કારણે જ થઇ છે. હકીકતમાં, તો ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ કોઈ શ્રાપને લીધે નહીં પરંતુ પોતાની ઇચ્છાને કારણે આ સંસારમાંથી અદૃશ્ય થયા હતા કારણ કે જે પણ આ સંસારમાં આવે છે તેના શરીરનો વિનાશ નિશ્ચિત છે.
ભગવાન મૃત્યુલોકને છોડીને કેવી રીતે તેના લોક ગયા તેનું વર્ણન ભાગવત પુરાણની અગિયારમી સ્કંધમાં મળી આવે છે. મિત્રો આ તો તમે જાણો છો કે ભાગવત પુરાણ શુક્દેવ ગોસ્વામીજી દ્વારા રાજા પરીક્ષિતને સંભળાવી હતી. અગિયારમી સ્કંધમાં શુકદેવજી પરીક્ષિત મહારાજાને કહે છે કે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણએ વિચાર કર્યો કે યદુવંશ હજી પણ પૃથ્વી પર છે અને સંપૂર્ણપણે મારા પર નિર્ભર છે. યદુવંશના લોકો પૈસા, જાહેર શક્તિ, ઘોડાઓ વગેરે દ્વારા શક્તિશાળી છે અને પૃથ્વી પર તેમની મનમાની કરી રહ્યા છે. આટલું જ નહિ દેવતાઓ પણ તેમને હરાવી શકતા નથી. તેથી, યદુવંશના લોકોમાં એકબીજા સાથે મતભેદ ઉભા કરવા પડશે, તે પછી જ હું મારા ઘરે પાછો જઇશ. આવો વિચાર કરીને ભગવાન એક લીલાની રચના કરી, ચાલો આપણે તેને વિગતવાર જાણીએ.
ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ દ્વારકા નગરીના રાજા હતા. એકવાર ઋષિ વિશ્વામિત્ર, નારદ મુનિ અને ઋષિ દુર્વાસા દ્વારકા નગરી આવ્યા. દ્વારકામાં યુવાનોનો સ્વભાવ ખૂબ જ ચંચળ અને વિકરાળ (ઉદંડ) હતો. એકવાર કૃષ્ણપુત્ર સામ્બા સહિત કેટલાક યદુવંશ કુમારો તોફાન-મસ્તી કરવાનું મન થયું. સામ્બાએ સ્ત્રીનું રૂપ ધારણ કર્યું અને તે બધા કેટલાક ઋષિઓની પાસે પહોંચ્યા અને સામ્બાને ગર્ભવતી સ્ત્રી કહીને ઋષિઓ સાથે મજાક કરવાની હિંમત કરી. મુનિઓને લાગ્યું કે તેમની સાથે મજાક થઇ રહ્યું છે.
ત્યારે તેમને સામ્બાને શ્રાપ આપ્યો કે તે એક એવા મુસલ ને જન્મ આપશે જે તેના કુળનો નાશ કરશે. હકીકતમાં ઋષિ મુનિયોને ભગવાનની પ્રેરણાને કારણે ગુસ્સો આવ્યો, એટલે કે આ ભગવાનની જ લીલા હતી. આ રીતે મહાપુરુષો ભગવાનની લીલામાં સહકાર આપે છે, તેથી મૃત્યુલોકમાં રહીને આ લોકોની જેમ જ વ્યવહાર કરે છે. તેમનો વાસ્તવિક વ્યવહાર આવો હોતો નથી. તેઓ હંમેશાં ભગવાનની ભક્તિમાં જ લીન રહે છે. ઋષિઓ દ્વારા શ્રાપ સાંભળીને, બધા કુમાર ગભરાઈ ગયા. જ્યારે તે બધાએ સામ્બાને સ્ત્રીનું રૂપ આપવા માટે બનાવેલા કૃત્રિમ પેટને ફાડીને જોયું તો ખરેખર તેમાં એક મુસલ હતું. આ જોઈને તે બધા પસ્તાવો કરવા લાગ્યા.
તેમણે આ સમગ્ર ઘટના વિશે ઉગ્રસેનને જણાવ્યું. ઉગ્રસેન મથુરાનો રાજા અને કંસનો પિતા હતો. ઉગ્રસેનએ તે મુસલનો પાવડર બનાવીને તે પાવડર અને વધેલ ટુકડાઓને દરિયામાં ફેંકી દેવાનો આદેશ આપ્યો. તેમને એવું જ કર્યું. આ પાવડર પાણીની સાથે વહીને કિનારે આવી ગયો અને જે લોખંડના નાના નાના ટુકડા વધ્યા હતા તેને માછલી ગળી ગઈ હતી.
થોડા દિવસો પછી આ પાવડર ઇરકના રૂપમાં ઉગ્યું જે ગાંઠ વગરની ઘાસ હોય છે. એકવાર સમુદ્રમાં કેટલાક માછીમારો માછલી પકડવા પહોંચ્યા અને તે માછલીને પણ પકડી લીધી જે લોખંડના ટુકડા ગળી ગઈ હતી. તે માછલીના પેટમાંથી નીકળેલા લોખંડનો ટુકડો એક માછીમારે તેના તીરની ટોચ પર લગાવી દીધો.
એકવાર બ્રહ્માજી તેમના પુત્રો અને દેવતાઓ સાથે દ્વારકા નગરી આવ્યા અને ભગવાનને પ્રાર્થના કરી કે જો હવે તમે ઈચ્છો તો તમે તમારા નિવાસસ્થાન પર આવી શકો છો. ત્યારે શ્રી કૃષ્ણે કહ્યું કે મેં નક્કી કર્યું છે કે યદુવંશીઓનો નાશ થાય કે પછી જ, હું પરમઘામ આવીશ. ત્યારે બધાએ ભગવાનને પ્રણામ કર્યા અને તેમના નિવાસસ્થાન તરફ જતા રહ્યા. આ બધા ના ગયા પછી દ્વારકામાં કેટલીક દુર્ભાગ્યપૂર્ણ ઘટનાઓ, તોફાનો અને ખરાબ અપશુકન થવાનું શરૂ થયું.
આ જોઈને ભગવાનએ બાળકો, મહિલાઓ અને વૃદ્ધ લોકોને શંખધાર પ્રદેશ અને બીજા બધાને પ્રભાસ ક્ષેત્રમાં જવાનો આદેશ આપ્યો, જ્યાંથી સરસ્વતી નદી વહીને સમુદ્રમાં મળે છે. પ્રભાસ વિસ્તારમાં પહોંચ્યા પછી, દરેકએ ભગવાનની સૂચના અનુસાર પૂજા-અર્ચના અને ભક્તિ પુરી શ્રદ્ધાથી કરી પરંતુ તેઓ મમૈરેયક નામનો દારૂ પીવા લાગ્યા. આ દારૂનો સ્વાદ તો મધુર છે પરંતુ તે બુદ્ધિને દૂષિત કરે છે. તેનું સેવન થતાંની સાથે જ તમામ યદુવંશીઓની બુદ્ધિ ભ્રષ્ટ થવા લાગી અને બધાએ એકબીજાની વચ્ચે લડવા લાગ્યા. આ લડાઇએ એવું ઉગ્ર સ્વરૂપ ધારણ કર્યું કે તમામ યદુવંશીઓ મૃત્યુ પામ્યા.
આ રીતે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણનો ઉદ્દેશ પૂરો થયો. આ ઘટના પછી બલરામજી નદીના કાંઠે ચિંતનમાં લીન થઈ ગયા અને ધ્યાનમાં રહીને જ શારીરિક શરીર નો ત્યાગ કર્યો. થોડા સમય પછી જ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ એક પીપળ નીચે બેઠા હતા અને બધી દિશાઓમાંથી અંધકારનો નાશ કરી પ્રકાશ કરી રહ્યા હતા . તે સમયે ભગવાનની બેસવાની સ્થિતિ એવી હતી કે તે તેમના ડાબા પગને જમણા જાંઘ પર રાખેલ હતા. તેના પગ કમળના આભા રક્ત જેવી લાગતી હતી. કોઈ શિકારીએ ભગવાનના પગને દૂરથી જોયા તો તેને હરણના ચહેરા જેવા દેખાયા હતા. તે તે જ શિકારી (બહેલિયા) હતો જેને માછલીના પેટમાંથી લોખંડ તેના તીર પર લગાડ્યું હતું. તેને હરણ સમજીને ભગવાનના શરીરને બાણથી વીંધ્યું.
આ પછી ભગવાન તેમના શરીર સાથે ભગવાનના નિવાસસ્થાન માટે રવાના થયા. આ રીતે ઋષિ મુનિઓ દ્વારા આપવામાં આવેલા શ્રાપને કારણે યદુવંશનો નાશ થયો હતો અને ગાંધારી દ્વારા આપવામાં આવેલ શ્રાપ પણ પૂરો થયો હતો કારણ કે મહાભારત પછી ભગવાન શ્રીકૃષ્ણના 36 વર્ષ આ ધરતી પર પૂરા થયાં હતાં. ઘણી વાર એવું કહેવામાં આવે છે કે ભગવાનના શરીરનો અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યો હતો પરંતુ વાસ્તવમાં એવું બન્યું નથી. તેમનું શરીર દિવ્ય હતું ના કે તે પંચતત્વોથી બનેલું હતું.
તેમની માન્યતાઓ અનુસાર પાંડવો દ્વારા તેમના શરીરનો અંતિમ સંસ્કાર કરવામાં આવ્યો. જ્યારે તેમનું આખું શરીર બળી ગયું પરંતુ હૃદય બળીને નાશ થયું નહીં અને અંત સુધી બળતું રહ્યું, ત્યારે તેમનું હૃદય પાણીમાં પ્રવાહિત કરવામાં આવ્યું. તેમના શરીરનું આ અંગ રાજા ઇન્દ્રિયમને મળ્યો. રાજા ઇન્દ્રિયમ ભગવાન જગન્નાથના ભક્ત હતા, તેમણે આ હૃદય ભગવાન જગન્નાથની મૂર્તિમાં સ્થાપિત કરી દીધું હતું.